آموزش تجوید

 در این مجموعه مختصر با بعضی از قواعد مهم تجوید آشنا می شویم .

1- مَـــــدّ  :

یعنی کشیدن ودر اصطلاح تجوید ،کشش صوت است.

قاعدۀ مد :

اگر صداهای  آ  ،  ای  ،  اُو به سبب مدّ یعنی همزه (ء) ، سکون (  ْ ) وتشدید (  ّ ) برسد برای زیبا سازی قرائت  صدای مد کمی طولانی تر خوانده می شود . وعلامت آن  ~  است.

انواع مدّ :

مدّ متصل : مدّی که صدا وسبب مدّ در یک کلمه باشد . مانند : ماء ، سماء

مدّمنفصل : مدّی که صدا وسبب مد در دو کلمه باشد . مانند :  

               بِمااَنزَل ،  فی اَنفُسِهِم  

مدّعارضی : مدّی است که بعد از حرف مد ، حرف ساکنی واقع شود که سکون آن به سبب وقف یا ادغام ، یا پایان آیه عارض شده باشد.

مثال :

مد به سبب وقف : اَلبابُ      -     یؤمنون      -      نَستَعین

مد به سبب ادغام : قالَ لَهُم      -   سَیقولَ لَک   -   فیه هدی

 

2- وقف :

    وقف یعنی ایستادن ، توقف کردن ودر نگ کردن ودر اصطلاح تجوید جداساختن کلمه از مابعدآن است وضد آن وصل است ومیانه وقف و وصل سکت می باشد .

اکنون باید به دو سوال پاسخ داد .

الف ): کجا وقف کنیم ؟   

•1-    آخر آیه محل وقف است .

•2-    برسر رموز سبحاوندی وقف می کنیم.

•-         م    وقف لازم  یعنی 100% وقف شود.

•-         ط   وقف مطلق یعنی 80 % وقف شود .

•-         ج   وقف جایز یعنی 60% وقف شود.

•-          ز   وقف مُجَوَّز یعنی 50% وقف شود .

•-         ص   وقف مرخص (رخصت) 40% وقف شود .

•-         لا   وقف نشودبلکه لازم است حتماًوصل شود .

تبصره :

علائم دیگری نیز وجود دارد مانند  قلی ،  صلی

قلی  :  وقف اولی است.

صلی : وصل اولی است.

•3-    بر سر کلمات  :  ثُمَّ ، فَ ، أو ، حتی  می توان وقف نمود.

ب ) :چگونه وقف کنیم ؟

1- صداهای کوتاه به سکون تبدیل می شود : ــَــــِــــــُــ

مثل : کِتابُ     ←  کتاب

2- صداهای بلند در وقف و وصل یکسان است.  ا   ای    اُو

مثال : قالوُا        اِلَینا            کِتابی

•3-             تنوین های  ـــٌــــــٍ  به سکون وقف می شوند.

 مثال : شیءٍ ←  شی      کِتابٌ ←  کِتاب

•4-             تنوین ـــــًـــ به « آ» وقف می شود. کِتاباً ←  کِتابا

•5-             ة   با هر علامتی که باشد به   ه  ساکن وقف می شود. صلوة ←  صلوه

3- استعلاء واستفال

 از 28 حرف زبان عربی هفت  مستعلیة و21 حرف مستفلة است .

 

استعلاء :

        مصدر باب استفعال به معنای طلب بلندی کردن است وهفت حرف از الفبای زبان عرب را که عبارتند از: « خ - ص - ض - ط - ظ  - غ - ق » حروف مستعلیه خوانند زیرا هنگام ادای آنها دهان جمع وصدا میل به بالا پیدا می کند (صوت وزبان میل به کام بالا می کنند وبا تفخیم وغلظت تلفظ می شوند)

استفال :                   

  استفالة  مصدر باب استعفال وبه معنای پایین آوردن وضد استعلاء است ،21 حرف بقیه را مستفله گویند.زیرا هنگام تلفظ آن ها صوت به طرف پائین میل کرده وبه پستی ونازکی ادا می شوند. دهان باز می شود وصدا میل به پائین پیدا می کند مانند کَانَ ، ماء  .

4- سکت  : (سکوت آنی )

سکت مشتق ازسکوت وعبارتست ازقطع صداو حرکت بدون قطع نفس که حد فاصل بین وقف ووصل است که پس از قطع صوت ،ما بعد آن بدون تازه کردن نفس خوانده می شود . وعلامت آن« س»است که در بالا یا پایین کلمه مربوطه نگاشته می شود . در قرآن مجید در چهار موضع سکت صورت می گیرد :

الف - آیه اول و دوم سوره ی کهف .......... عِوَجأ قیماً     

ب - آیه 52 سوره ی یس ..........        مِن مَرقَد نا هذا

ج- آیه27 سوره ی قیمه ..........            وقیلَِِِِِِ مِن راقَِِ

د- آیه 14 سوره ی مطفقین ........             کَلا بَل ران  

5- مخارج حروف

جایگاهی که حرف از آن تلفظ می شود مخرج آن حرف است .

مخارج حروف به طور کلی عبارتند از :

الف)  حروف حلقی (گلو)

شش حرف از حلق ادا می شود

الف ) انتهای حلق ( اقصی الحَلق ) : أ   ،  ه

ب ) میان حلق ( وسط الحلق ) : ح  ،  ع

ج  ) ابتدای حلق ( ادنی الحلق) :  غ  ،  خ

ب) شفوی

چهارحرف ( ب ، و ، ف  ، م)  را که  مخرج آن ها از لب است «حروف شفوی» می گویند.

     ج ) فمی

هجده حرف دیگر که ازفضای دهان گفته می شود فمی (دهانی ) گویند بعضی از اول ، بعضی از وسط وبعضی ازآخر دهان گفته می شوند.

برای شناساسی مخرج هر حرف  کافی است به  حرف مورد نظر همزة اضافه کنیم و تلفظ نمائیم  مانند ث ←  أث        د ←  أد      ص ←  أص   و . . .

تذکر مهم :  دربعضی موارداگر مخارج حروف رعایت نشود مُخل نمازوقران خواندن است زیرا معنای کلمه عوض می شود. مانند حلال و هلال ، عَلیم واَلیم ، سمدوصمد

6- ادغا م :         

ادغام مصدر باب افعال و در لغت کوبیدن دو چیز در هم ودر اصطلاح علم تجوید کوبیدن دو حرف در یکدیگر برای سهولت در تلفظ است . بطوریکه اثری از حرف اول باقی نماند وزبان فقط یک مرتبه درمخرج حرف مورد نظر قرار می گیرد وحرف مشدّد تلفظ می گردد.

حرف اول را مدغم (ادغام شده) ودوم را مدغم فیه (ادغام شده درآن ) نامند.

در فارسی مانند : یادداشت ، باغ غدیر

اقسام ادغام

الف) متماثلین :

هر گاه دو حرف متماثل (مانند هم) پهلوی هم قرارگیرند.  مثل :  لَهُم مِن, فَلایسرِف فی القَتل ،  قَددَنا اَجَلی

ب) متجانسین :

  هر گاه دوحرف متجانس یعنی متحدالمخرج ومتغایر در صفت پهلوی هم واقع گردند(مثل هم نیستند ولی مخرشان یکی است) درفارسی مثل : بدتر، ....

درعربی مثل : قَدتَبَین الرُّشد ( حروف  د-  ت )، قالت طائفة (حروف ت - ط)، اذ ظلمتم( ذ - ظ)

ج ) متقاربین :
  چنانچه دو حرف متقارب یعنی قریب المخرج یا قریب الصفت پهلوی هم واقع شوند اعم از آنکه در یک یا دو کلمه باشند ادغام انجام می شود .مانند : اَلَم نَخلُق کُم    ،    اِذ تَأَذَّنَ         لَقَدصَرَّفنا
7- احکام تنوین ونون ساکن  
الف ) ادغام :
اگر تنوین ونون ساکن به یکی از حروف ( ی ر م ل و ن) برسد ادغام صورت می گیرد.

در حروف  ( ر ، ل) ادغام کامل یا بلاغُنَه  انجام می شود و در بقیه حروف ادغام ناقص یا باغُنه  صورت می گیرد. ادغام کامل مانند : مِن رَّبِّک ،  ادغام   ناقص مانند : صیحه واحده

« باغنه یعنی حرف را از بینی اداکردن وبلاغنه یعنی ازبینی کمک نگرفتن »

 ب) اظهار :

 اگر تنوین ونون ساکنه به حروف حلقی ( ء ، ه ، ح خ ، ع ،غ) برسد ، نون تنوینی یا نون ساکن کاملاً تلفظ می شوند یا به اصطلاح اظهار صورت می گیرد .

مانند حکیمٌ عَلیم  ، عَذابً اَلیما   

ج ) ابدال :

 اگر تنوین ونون ساکن به حرف  ب برسد نون ساکن یا تنوین به میم تبدیل می شود .  مثل : مِن بَعد سَمیعًا بَصیرا

 •د‌) اخفاء :

اگر تنوین یا نون ساکن به بقیه حروف رسید (حروف مابقی ) نه ادغام می شود ونه اظهار بلکه حالتی بین آندو که آنرا اخفاء گویند .مانند انتم ، کتاب کریم

استاد البشر خواجه نصیر الدین طوسی که درود خداوند بر او باد در رباعی زیر احکام چهار گانه فوق را چنین جمع آوری فرموده است .

                           تنوین ونون ساکنه حکمش بدان ای هوشیار

                                                                     کز حکم آن زینت بود اندر کلام کردگار

                           در یرملون ادغام کن در حرف حلق اظهار کن

                                                                      در نــزد با  قلب به میم  درمابقی اخفـا بیار   

8- احکام لفظ جلاله الله
الف ) ترقیق :  (رقیق خواندن )
اگر قبل از لفظ جلاله « الله» کسره باشد  ترقیق صورت می گیرد یعنی کلام نازک ادا می شود
مانند کلمه بِسم ِالله ، بالله
ب ) تفخیم :
اگر قبل از« الله» ضمه یا فتحه باشد کلمه درشت تلفظ می شود

مانند : مِن َالله               رَسولُ الله
تبصره :
اصطلاح تفخیم در مورد حرف « را » نیز به کار می رود مشروط بر آن که  مفتوح یا ماقبلش مفتوح باشد . مانند رحیم ، ار حم الراحمین                                        

9- روش های تلاوت قرآن مجید

الف ) روش تحقیق

در این روش تلاوت کننده ، با صبر وحوصله وصرف وقت ، آیات را می خواند ،حق هر کلمه را اد ا می کند ، مخارج حروف را رعایت می کند، مد ها را به طور کا مل می آورد، محل های وقف را مراعا ت می کند ، اشباع های لازم را در نظر می گیرد ودر یک کلام حق تلاوت را به جا می آورد .

این روش برای آموزش مناسب است .
ب ) روش تحدیر
در این روش تلاوت کننده ، قصدش تند خوانی است ، بنا بر این آیا ت را سریع می خواند ، مخارج حروف را به طور نسبی رعا یت می کند ،مد ها را تا حدودی مرا عا ت می کند، وقف ها را چندان در نظر نمی گیرد و در یک سخن با عجله قرآن راتلاوت می کند
این روش معمولا د ر ختم قرآن به کار گرفته می شود
ج ) روش تدویر
روش تد ویر حا لتی بین تحقیق و تحد یر است . در این روش تلاوت کننده ، نه حوصله تحقیق را به کار می بندد و نه سر عت تحد یر را

روش تد ویر در تلاوت عادی به کار گرفته می شود

د) روش ترتیل

ترتیل در لغت یعنی مرتب کردن ، همانند مرتب کردن شترا ن در یک کا روان برا ی رسیدن به منزل مورد نظر!!
در این روش تلاوت کننده ، الفاظ کلام الله را به روش  تدویر می خواند ولی به معانی وحقایق قرآن نیز توجه دارد هم حق الفاظ وکلمات را ادا می کند وهم  در آیات تدبر می کند . اگر به آیات رحمت رسید شادمان می شود واگر آیات عذاب را تلاو ت کرد به خدا پناه می برد ، اگر به یا ایها الذین آمنوا رسید لبیک می گوید وخود را آماده عمل می سازد ودر یک سخن خود را مخاطب قرآن می داند.طبیعی است این روش بسیار سازنده وموثر خواهد بود .
تر تیل روش مطلوب قرآن وبهترین روش تلاوت « کلام الله » است .  در سوره مزمل چنین می خوانیم :
ورتل القرآن ترتیلا
خداوند توفیق تلاوت قرآن به روش ترتیل به همه عطا فرما ید