حفظ قرآن سرمایه عظیمی است که برای کسب آن باید از طریق صحیح عمل نمود تا آنچنان که باید و شاید در ذهن جا بگیرد و جام جان انسان را جلا بخشد. جهت بهخاطر سپردن این حصن حصین و این ذکر مبین، 7 مرحله به ترتیب ارائه میشود تا شیفتگان آن کلام نورانی با توجه و عمل به این مراحل گامهای موفقیت را در این مسیر بردارند.
در کار حفظ لازم است حافظ قدم به قدم به ترتیب بر طبق اصول خاص پیش رود تا نتیجه بهتری حاصل کند. اگر همه مراحل به صورت کامل و به ترتیب رعایت شود، در سهولت و تقویت حفظ بسیار مؤثر خواهد بود. آنچه در ادامه میاید، بیان این مراحل هفتگانه است.
اولین مرحله برای حفظ، آشنایی مختصر و ابتدایی ذهن با ایاتی است که قرار است حفظ شود. برای این کار لازم است آن مقدار از آیات ـ مثلاً یک صفحه ـ چند بار از روی قرآن با دقت کامل به کلیه الفاظ و حرکات به صورت معمولی یا ترتیل با صدای متوسط تلاوت شود.
پس از آن در صورت امکان صفحهای را که بناست حفظ شود، از نوار ترتیل گوش کند تا یقین به صحت قرائت آیات حاصل گردد و در حفظ آنها اشتباهی پدید نیاید.
تذکر: افرادی که در تلاوت صحیح آیات مورد نظر دچار مشکل هستند، بهتر است ابتدا از نوار ترتیل برای رفع اشکالات خود بهره بگیرند و با اطمینان از صحت قرائت آنچه را در مرحله اول توضیح داده شد، انجام دهند.
گام سوم در تسهیل حفظ فراگیری ترجمه صفحه مقرر است. فهم معانی این آیات، علاوه بر تسهیل حفظ، موجب لذت معنوی بیشتر و زمینهساز آشنایی بیشتر با معارف عالی قرآن خواهد بود.
اما لازم است برای حفظ بهتر، قرآن شما بدون ترجمه باشد و در یادگیری معانی از تفسیر یا ترجمه قرآن دیگری استفاده کنید.
پس از سه مرحله قبلی برای حفظ آیات طولانی و متوسط باید آنها را با توجه به علامات صحیح وقف و ابتدا، به صورت دقیق و صحیح جملهبندی کرد. برای این کار میتوان از نوار ترتیل یا اساتید مجرب یاری جست.
انجام مراحل مذکور موجب تقویت توانایی ما در حفظ و آمادگی بهتر برای حفظ آیات میشود. اکنون نوبت به حفظ آیات میرسد. فرض میکنیم هر بار میخواهیم یک صفحه از قرآن را به خاطر بسپاریم. خردسالان این کار را کلمه به کلمه یا چند کلمه به چند کلمه و بزرگسالان آیات کوتاه را آیه به آیه و آیات متوسط و طولانی را مطابق همان جملهبندی که قبل از این انجام دادهاند، آغاز نمایند و در حفظ آیات ارتباط میان کلمات و جملات را رعایت کنند. برای حفظ کردن باید با توجه عمیق و نگاه دقیق همه کلمات مورد نظر را همراه با حرکات صحیح آنها چند مرتبه تکرار کرد تا وارد حافظه گردد و به صورت صحیح ثبت شود.
نکته شایان ذکر این است که هنگام تکرار آیه نباید فقط به مرور ذهنی یا گوش دادن به نوار ترتیل قناعت شود؛ بلکه تلفظ کلمه به کلمه آیات نقش مؤثری در به خاطر سپردن آنها خواهد داشت. البته رعایت وقف و ابتدا ـ حتی الامکان ـ در هنگام حفظ بر حسن کار خواهد افزود و عجین نمودن آن با قواعد زیبای تجوید و صوت دلربا و لحن دلنشین زینتبخش قرآن خواهد بود.
مقدار تکرار آیات بستگی به عوامل مختلف دارد؛ از جمله:
1. قدرت حافظه و استعداد افراد: ممکن است عدهای با 3 بار و برخی با 5 بار تکرار یا بیشتر در حفظ مسلط شوند.
2. آسانی و سختی آیات: طبیعتاً ایاتی که کلمات سختتر دارند، نیاز به تکرار بیشتری خواهند داشت.
3. میزان آشنایی ذهن با واژهها و کلمات آیه: هر چه انس افراد با آیات قرآن پیش از حفظ بیشتر باشد، حفظ برای آنها سهلتر خواهد بود و نیاز به تکرار و وقت کمتری خواهند داشت. مهم این است که تکرار به اندازهای باشد که پس از آن آیه مورد نظر، بهطور با تسلط و کیفیت عالی و به راحتی تلاوت شود.
بنابراین حفظ صحیح آیات مبتنی بر تکرار به اندازه کافی و به صورت دقیق و اصولی است.
اکنون برای حصول اطمینان از حفظ کامل و بدون نقص و اشتباه آیه مورد نظر، قرآن را بسته، آن را چند بار از حفظ تلاوت میکنیم تا اشکالات احتمالی مرتفع شده، آیه محفوظ در ذهن مستحکم گردد.
پس از اطمینان از صحت حفظ آیه اول سراغ آیه دوم رفته، با همین کیفیت به خاطر میسپاریم. آنگاه بین این دو آیه ارتباط برقرار کرده، آنها را با یکدیگر از حفظ قرائت میکنیم. با این ترتیب ادامه میدهیم تا صفحه به پایان برسد. آنگاه همه آیات صفحه را با رعایت ارتباط بین آنها چند بار از حفظ میخوانیم تا کاملاً در ذهن جای گیرد. از آنجایی که موضوع بعضی آیات یکی است و در معانی با یکدیگر مرتبطاند، میتوان به کمک مفهوم این نمونه از آیات، ارتباط لفظی بین آنها را به خاطر سپرد.
اگر تعداد آیات یک صفحه زیاد باشد، لازم نیست هنگام حفظ همه آیات صفحه به آیه اول پیوند داده شود؛ مثلاً صفحهای که دارای 15 آیه است، میتوانیم آیات آن را 5 تا 5 تا حفظ کرده، میان آنها ارتباط برقرار نماییم، سپس روی پیوند میان کلیه آیات صفحه کار کنیم.
اگر بعد از حفظ تمام صفحه ابتدای آیات صفحه را (چند کلمه اول آیه) در ذهن یادآوری نماییم، به ارتباط دقیق آیات در حافظه کمک کردهایم.
ارتباط باید میان صفحات و سورهها نیز برقرار گردد؛ به این صورت که پس از اتمام حفظ هر صفحه، آخرین آیه آن به اولین آیه صفحه بعد متصل میشود و با پایان یافتن حفظ هر سوره، آخرین آیه آن به اولین آیه سوره بعد پیوند مییابد. این کار موجب خواهد شد که هرگاه میخواهیم ایهای را بخوانیم، آیه بعد بلافاصله به ذهن بیاید و با اتمام هر صفحه، آیات صفحات بعدی و با تمام شدن هر سوره، سورههای بعدی فراموش نشوند.
مطلبی که بسیار حائز اهمیت است و باید برای حفظ آیات مدنظر قرار گیرد، این است که در جایجای قرآن میزان و ملاک تسلط بر آیات را سوره حمد بدانیم. تا ایهای را به صورت دقیق حفظ نکردهایم، به سراغ ایههای بعد نرویم، تا صفحهای را با اطمینان حفظ نکردهایم، صفحه بعد را شروع ننماییم، تا سورهای را در ذهن کاملاً ثبت نکردهایم، حفظ سوره دیگر را لحاظ ننماییم.
همچنین اگر سعی شود ایاتی را که در هر نوبت حفظ کردهایم، برای فرد دیگری ارائه دهیم، صحت محفوظات خود را تقویت نمودهایم و از اعتماد به نفس بیشتری برخوردار خواهیم شد.
استمرار و دقت، شرط رسیدن به مقصود است. سطحی و ضعیف حفظ کردن موجب میشود ثبت آنها در حافظه نیز ضعیف باشد و همین امر ممکن است زمینه فراموشی آیات را به وجود آورد.
