روش تدریس و کلاسداری

 

محورهای بحث
در تدریس و روش‌های مربوط به آن، چون در یک طرف معلم است و در طرف دیگر، شاگرد، در این میان، علم و تجربه است که با استفاده از « بیان » و « ابزار » انتقال می‌یابد. از این رو، نکات مربوط به « روش تدریس » در محورهای زیر خلاصه می‌شود:

الف. نکات عاطفی، روحی، فکری، اخلاقی و رفتاری
ب. نکات علمی، تخصصی و مهارت‌های تجربی
ج. نکات تدارکاتی و ابزاری و وسائل آموزشی.
به تعبیر دیگر: این نکات شامل چند بخش می‌شود:
1. آن‌چه به معلم مربوط می‌شود
2. آن‌چه به شاگردان مربوط می‌شود
3. آن‌چه به فضای آموزشی و کلاس مربوط می‌شود
4. آن‌چه به زمان، ساعت و مقدار درس مربوط می‌شود
5. آن‌چه به متن آموزش مربوط می‌شود
6. آن‌چه به موضوع درس مربوط می‌شود.
تذکر:
برخی از نکات یاد شده و نیز آن‌چه به طور مبسوط آورده می‌شود، مختص تدریس در کلاس‌های جدید و با استفاده از تخته سیاه است و برخی نکات عام تدریسی است که شامل هر نوع تدریس، در هر جا و هر موضوع، حتی تدریس به سبک سنتی حوزه‌ها هم می‌شود.
آن‌چه به معلم مربوط می‌شود؟
این ویژگی‌ها، مستلزم داشتن:
الف. اطلاع از اصول روان شناسی
ب. معلومات کافی در رشته مورد تدریس
ج. مهارت علمی و تجربه کاری است.
به تعبیر دیگر می‌توان چنین ترسیم کرد:
چگونه باید باشد؟
معلم چگونه تدریس کند؟
چگونه رفتار کند؟
معلم، چگونه باید باشد؟
1. اطلاع کافی و تسلط بر موضوع درس داشته باشد؛ تا هم خوب تدریس کند و هم قادر به رفع شبهات باشد
2. اعتماد به نفس، ایمان به توانایی خویش، خجالت نکشیدن و احساس حقارت نداشتن
3. داشتن جربزه و قدرت اداره کلاس، روحیه قوی و مدیریت لازم
4. تواضع، نداشتن غرور و خود بزرگ بینی.
5. اخلاق (خوش خلق، دل سوز، مؤمن به کار خویش و علاقه مند به معلمی)
6. نظم و انضباط وخوش قولی، توجه به « الگو » بودنش برای شاگردان.
7. فصیح بودن، داشتن قدرت بیان و صدای دل نشین.

چگونه تدریس کند؟
هر جلسه درس، از مجموعه‌ای آموزش‌ها، شیوه‌ها، تمرین‌ها و تکلیف‌ها تشکیل می‌شود. در هر نوبت، پیش از شروع، انجام کارهایی مقدماتی از قبیل: حضور افراد، بررسی و بازدید تکالیف درسی، تذکرات لازم و آماده سازی افراد برای گوش دادن و ایجاد شوق و انگیزه برای آموختن و بیان شیوه کار انجام می‌شود. آن‌گاه قسمت اصلی که ارائه طرح درسی است و سپس فعالیت‌های تکمیلی از قبیل خلاصه درس و جمع بندی سؤالات پایانی و ارائه تکلیف و تمرین و آزمون انجام می‌گیرد.
مجموعه‌ای از این نکات به صورت زیر قابل بیان است:
1. مطالعه و آمادگی قبلی و تهیه درس (مقدمه، مطلب اصلی، پروراندن، نتیجه گیری)
2. تفهیم مطلب، نه فقط گفتن و رد شدن بدون توجه به فهم مطلب توسط شاگردان (گفت و شنود با شاگردان، میزان فهم و تفهیم در کلاس را روشن می‌سازد)
3. ذکر اجمالی از درس قبل و جمع بندی مطالب در پایان درس
4. سؤال کردن از شاگرد، تا وی احساس حضور و خطاب پیدا کند
5. فرصت سؤال دادن به شاگرد، که هم شخصیت دادن به اوست، هم کمک به فهم و هم پرورش ذهن
6. استفاده از وسایل و ابزار کمک آموزشی (سمعی و بصری و اجرا و عمل کردن در کلاس، مثل آموزش وضو‌).
سه نکته اخیر، هم کلاس را بانشاط نگه می‌دارد، هم کمک به فهم و تفهیم می‌کند، هم فرصت فکر کردن به معلم و شاگردان می‌دهد و هم شاگردان از چنین کلاسی راضی می‌شوند و از حضور در آن لذت می‌برند.

نکات جنبی تدریس
نکاتی مرتبط با مسائل شکلی و ظاهری کلاس و تدریس و رفتار در حین تدریس است که رعایت آن‌ها جاذبه آفرین است:
1. تمرین روی لحن و صدا و بیان
2. ارزشیابی از کار خود و تأثیر درس و فهم شاگردان
3. واگذاری مسؤلیت‌هایی به افراد در کلاس (سهیم کردن آنان)
4. ادامه یادگیری برای معلم، در جا نزدن، افزایش مطالعه و آگاهی
5. ابتکار در تدریس
6. آرام کردن کلاس با راه‌های غیر مستقیم
7. رعایت وقت از نظر شروع و ختم و میزان تدریس و حضور بموقع
8. آراستگی و نظافت ظاهری معلم
9. تکیه ندادن به دیوار، تخته سیاه، میز
10. بازی نکردن با تسبیح، قلم، لباس، و هر چیز دیگر
11. استفاده از تخته سیاه و تابلو و طرح و نمودار
12. ایجاد رقابت سالم میان شاگردان

چگونه رفتار کند؟
نحوه رفتار با شاگردان و مراعات حقوقی که بر گردن معلم است،‌هم او را محبوب می‌سازد و هم ضامن توفیق او در امر تدریس است و آمیختن تدریس به لطف و خوشرفتاری، جاذبه می‌آفریند[2].
درس معلم ار بود زمزمه محبّتی جمعه به مکتب آورد طفل گریز پای را
1. شوخ طبعی و مزاح با شاگردان در حد تعادل. بشاش بودن؛ به نحوی که نه کلاس خشک و سرد باشد و نه تبدیل به جلسه خنده و تفریح گردد.
2. صبوری، تحمل و بردباری
3. برخورد تشویق آمیز و توجه به نقاط مثبت شاگردان و طرح آن‌ها در جمع
4. احترام به شخصیت دانش آموزان، شخصیت بخشیدن به شاگردان
5. پرهیز از انتقام و لجاجت، داشتن روحیه عفو و اغماض و ارفاق
6. ثبات عاطفی و روانی، تزلزل نداشتن در روحیات و کیفیت رفتار
7. علاقه و صمیمیت نسبت به شاگردان: آشنایی با آنان از نزدیک، دانستن اسم و خصوصیات فردی آنان، کمک به آنان، روحیه همدردی و همکاری، همراز و مشاور بودن برای شاگردان
8. عدل و انصاف و تساوی در نمره دادن، سؤال کردن، پاسخ به سؤال‌ها، تکلیف، نگاه و توجه و ... [3].
9. کف نفس و خویشتن داری نسبت به:
غضب ‘ با خون سردی و وقار
غرور ‘ با تواضع و اقرار به اشتباه و شهامت « نمی‌دانم » گفتن
معلم باید در برابر کج فهمی، دیرفهمی، پرسش‌های بی جا، اشکالات بیانی، آزار، اشتباهات، کم کاری یا حوادث غیر مترقبه در محیط درسی و کلاس، خود را نگه دارد و خشم نگیرد.
10. اعتماد بخشیدن به شاگردان ضعیف.
مفهوم کلاسداری
در کلاسداری، به طور عمده باید معلم، هم توجه و هم شناخت و کنترل نسبت به مقوله‌های زیر داشته باشد و محیط مناسب برای فعالیت و یادگیری فراهم آورد. این تدابیر مربوط است به:
ـ مقدار شاگردان
ـ وسایل و امکانات آموزشی
ـ نوع درس و رشته
ـ تناسب سطح فکر و معلومات شاگردان
ـ شرایط عمومی آموزشگاه
ـ انطباق درس با مسائل زندگی

درباره تخته سیاه
استفاده از گچ و تخته سیاه در تدریس، فواید بسیاری دارد؛ از جمله:
ـ کمک به فهم بهتر درس (سمعی و بصری)
ـ کمک به شاگردان برای یادداشت برداری و نیز درست نوشتن کلمات یا متون عربی و ...
ـ فرصت به معلم برای تنظیم بهتر مطالب
ـ توجه دیرآمدگان به بحث
ـ توجه خود معلم که چه گفته و تا کجا بحث کرده است
ـ و ... .
نکاتی که خوب است استاد، در استفاده از تخته سیاه، مراعات کند:
ـ موضوع درس را در سمت راست و بالا بنویسد و تا پایان، پاک نکند
ـ تخته و گچ، صاف و مرغوب باشد، و اندازه تخته، مطلوب
ـ تخته را از بالا به طرف پایین پاک کند
ـ پرهیز از پاک کردن با دست یا لباس
ـ خط خوب و خوانا
ـ تسلط بر نوشتن بدون معطلی زیاد
ـ پشت به شاگردان نکردن، بلکه یک طرف ایستادن و نوشتن
ـ تابلو در دید همه باشد، از نظر دوری و نزدیکی،‌ بالا و پایین، نبودن مانع و ...
ـ همزمان با نوشتن، خواندن و تلفظ کردن، تا بشنوند
ـ استفاده از یادداشت، تا مطلب یادش نرود.

نور
کنترل معلم نسبت به نور و میزان مطلوب آن در کلاس ضروری است:
ـ نه کم باشد، نه زیاد و آزار دهنده
ـ تابش خورشید یا نور لامپ قوی، به چهره شاگردان یا معلم مستقیم نباشد
ـ سایه و روشن بودن تخته سیاه، حواس را پرت می‌کند.

حرارت
سرما یا گرمای زیاد، سبب عدم تمرکز فکر شاگردان نسبت به درس است. درجه سی حد متعادل است. توجه معلم به میزان حرارت کلاس و وضعیت سرما و گرما، ضروری است.

هوا
گاهی، هوای ناسالم، حواس‌ها را ناجمع می‌کند. گشودن پنجره، روشن کردن تهویه، ‌برگزاری کلاس در هوای آزاد و ... مورد توجه باشد.
نوع نشستن
نحوه نشستن شاگردان و آرایش نفرات، باید به نحوی باشدکه معلم، هم صدایش به همه برسد، و هم بر همه تسلط و اشراف و دید داشته باشد. به هر نحوی که شرایط، مقتضی آن باشد،آرایش افراد صورت گیرد .
عیوب و محاسن کلاسداری[4]
با توجه به نکاتی که تا کنون یاد شد، محاسن و عیوب کلاسداری، خود به خود روشن می‌شود. اما در یک فهرست بندی منظم و موضوعات ریزتر، بهتر می‌توان به آن‌ها توجه یافت و به کار گرفت. این محاسن و معایب در چند محور، قابل طرح است:

عیوب کلاس داری
الف. از نظر ظاهر و حرکات و بیان:
1. صدای زیاده از حد بلند یا صدای نارسا، بریده بریده، و مقطّع و یک نواخت
2. صدا و حرکات آمرانه و حرکات تصنعی و تبسم و خنده غیر طبیعی یا خشن یا عاری از ظرافت
3. لحن بی حوصله یا خسته و یا سرد و یک نواخت
4. قیافه ناراحت
5. صورت و لباس کثیف و نامرتب
6. لحن صحبت شبیه به قرائت
7. پاک کردن بینی با انگشت
8. بازی با گچ و تسبیح و ... موقع تدریس
9. حرکات زیاد دست و بدن و راه رفتن موقع تدریس یا قرائت
10. تکیه کلام به خصوص و تکرار کلمات
11. بلند کردن صدا برای فهماندن مطلب
12. تظاهر به خوش خلقی ولی غضبناک شدن آنی
13. تکیه به میز و نیمکت، هنگام صحبت، نشستن روی میز
14.
________________________________________
[1] . پیامبر اسلام فرمود: « تواضَعُوا لِمَنْ تُعَلّمونه العلمَ » (میزان الحکمه، ج 6، ص 487.)
[2] . در رساله الحقوق امام سجاد ـ علیه السلام ـ از جمله به حقوق شاگردان که بر عهده معلم است و نحوه برخورد مناسب با علم آموزان، اشاره شده است (بحارالانوار، ج 2 ص 62).
[3] . در سیره رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ آمده است که وی در جلسات با اصحاب حتی نگاه خود را یکسان و عادلانه بین افراد تقسیم می‌کرد تا کسی احساس تبعیض نکند (کانَ رسولُ اللهِ یُقَسِّمُ لَحَظَاتَهُ بَینَ أَصحابِهِ فَیَنْظُرُ إلی ذا وَ یَنظُرُ إلی ذا بِالسَّوِیَّهِ، اصول کافی، ج 2، ص 671.